سرویس خبری ایران من: توافق تاریخی میان آذربایجان و ارمنستان با میانجیگری دونالد ترامپ، تحولی بنیادین در ژئوپولیتیک منطقه قفقاز جنوبی محسوب می‌شود. این توافق که پس از ۳۵ سال خصومت به امضا رسیده، نه تنها روابط دو کشور را متحول می‌کند، بلکه تأثیرات عمیقی بر موقعیت ایران و روسیه در منطقه خواهد داشت.
نگرانی‌های ایران از توافق آذربایجان و ارمنستان
ایران روز شنبه نسبت به آنچه «حذف شدن» از بیانیه‌ای با میانجیگری دونالد ترامپ میان آذربایجان و ارمنستان توصیف شد، ابراز نگرانی کرد و هشدار داد که این توافق ممکن است با دخالت خارجی همراه باشد. این دو کشور با امضای یک معاهده صلح در واشنگتن و پذیرش واگذاری کنترل یک گذرگاه استراتژیک در مرز ایران به یک کنسرسیوم خصوصی آمریکایی، به پایان دادن به ۳۵ سال خصومت نزدیک‌تر شده‌اند.
این گذرگاه که از جنوب ارمنستان عبور می‌کند، آذربایجان را به نخجوان – که از مدت‌ها پیش خواسته باکو بوده – متصل خواهد کرد. ایالات متحده این گذرگاه را تحت حاکمیت ارمنستان و بر اساس اجاره ۹۹ ساله زمین اداره خواهد کرد؛ اقدامی که موازنه قدرت در منطقه را تغییر می‌دهد. برخی تحلیلگران ایرانی این توافق را «خفگی ژئوپولیتیک ایران در منطقه» توصیف کرده‌اند.
کنترل این گذرگاه که در امتداد مرز ارمنستان و شمال ایران قرار دارد، بزرگ‌ترین مانع در راه دستیابی به توافق صلح میان آذربایجان و ارمنستان بوده است.
ضربه به نفوذ روسیه و تقویت حضور آمریکا
این توافق همچنین ضربه‌ای دیگر به نفوذ رو به افول روسیه در منطقه محسوب می‌شود؛ چرا که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، این کشور با اکثریت مسیحی را به سوی غرب و در نهایت اتحادیه اروپا هدایت می‌کند. روسیه که همچنان پایگاهی نظامی در ارمنستان دارد، به نظر می‌رسد به دلیل درگیری در جنگ اوکراین، توان مقابله با ابتکار ترامپ را ندارد.
وزارت امور خارجه ایران روز شنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد: «ایجاد شبکه‌های ارتباطی زمانی به امنیت و توسعه اقتصادی ملت‌های منطقه کمک می‌کند که در چارچوب منافع متقابل، با احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای منطقه و بدون دخالت خارجی انجام شود.»
عباس موسوی، سفیر پیشین ایران در باکو و معاون سخنگوی ریاست‌جمهوری، دخالت مستقیم ترامپ در روابط آذربایجان و ارمنستان را «جالب، توهین‌آمیز و خطرناک» توصیف کرد.
با این حال، ایران ابزار چندانی برای جلوگیری از توافقی که آمریکا، ارمنستان و آذربایجان آن را به سود مشترک خود می‌دانند، در اختیار ندارد.
پیشینه اختلاف آذربایجان و ارمنستان
تنش میان ارمنستان و آذربایجان از اواخر دهه ۱۹۸۰ و زمانی آغاز شد که منطقه کوهستانی قره‌باغ – بخشی از خاک آذربایجان با اکثریت جمعیت ارمنی – با حمایت ایروان اعلام جدایی کرد. آذربایجان که از برتری نظامی برخوردار و عمدتاً تحت حکومتی اقتدارگرا اداره می‌شود، در سال ۲۰۲۳ با توسل به زور کنترل کامل این منطقه را بازپس گرفت و همین امر موجب شد تقریباً همه ۱۲۰ هزار ارمنی ساکن آن به ارمنستان بگریزند.
در بخش نوآورانه این توافق، یک کنسرسیوم آمریکایی – که هنوز تشکیل نشده – کنترل گذرگاه ترانزیتی به طول ۲۰ مایل را که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند، در دست خواهد گرفت. این مسیر «راه صلح و رفاه بین‌المللی ترامپ» نام‌گذاری خواهد شد.
این طرح که نخستین بار در دولت بایدن مطرح شد، احتمال حضور آمریکا در مرز ایران را تقویت می‌کند. تهران نگران است چنین تحولی دسترسی آن به دریای سیاه و نیز مسیر ارتباطی با اروپا از طریق گرجستان را محدود کند.
گشایش بیشتر مرز با ترکیه می‌تواند ارمنستان را به پروژه «دالان میانی» – مسیر تجاری میان اروپا و چین که روسیه و ایران را دور می‌زند – متصل کند. رهبران ارمنستان مدت‌هاست این پروژه را برای کشور محصور در خشکی خود فرصتی اقتصادی می‌دانند.
کاخ سفید اعلام کرد گذرگاه جدید حمل‌ونقل «امکان ارتباط بدون مانع میان دو کشور را فراهم خواهد کرد و در عین حال، حاکمیت، تمامیت ارضی و مردم ارمنستان را محترم خواهد شمرد». این مسیر شامل جاده، راه‌آهن، خطوط لوله نفت و گاز و کابل‌های فیبر نوری خواهد بود. حضور تجاری آمریکا، انگیزه طرفین برای توسل به راه‌حل‌های نظامی را کاهش می‌دهد.
بر اساس توافق واشنگتن، دو طرف همچنین پذیرفته‌اند سایر اختلافات مرزی را حل‌وفصل کنند. با این حال، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در نشست‌های خبری تأکید کرد که توافق نهایی مستلزم اصلاح قانون اساسی ارمنستان و حذف «ادعاهای ارضی بی‌پایه» علیه آذربایجان است و در غیر این صورت، این امر از نظر آمریکا «بی‌احترامی» تلقی خواهد شد. ارمنستان قرار است در سال ۲۰۲۷ همه‌پرسی قانون اساسی برگزار کند، اما هرچه علی‌اف بیشتر بر این خواسته پافشاری کند، مخالفت‌ها در داخل ارمنستان افزایش خواهد یافت.
با این حال، علی‌اف و متحدش ترکیه منافع چشمگیری از این توافق خواهند برد و احتمالاً به دنبال مانع‌تراشی نخواهند بود. به عنوان نمونه، بخشی از توافق شامل لغو محدودیت‌های همکاری نظامی میان آذربایجان و آمریکا است. علی‌اف گفت: «ما توافق صلحی را که مدت‌ها بر سر آن مذاکره شده، پیش‌امضا کرده‌ایم و این واقعیت که این پیش‌امضا در پایتخت ابرقدرت شماره یک جهان، در دفتر شماره یک جهان و در حضور رئیس‌جمهور بزرگ ایالات متحده انجام شده، به این معناست که هیچ تردیدی نباید وجود داشته باشد که طرفین از موضع خود عقب‌نشینی کنند.»
او همچنین خواستار اعطای جایزه صلح نوبل به ترامپ شد.
