سرویس خبری ایران من: در حالی که تنش‌های منطقه‌ای و نگرانی‌های بین‌المللی درباره برنامه هسته‌ای ایران به اوج خود رسیده، مذاکرات جدید میان تهران و واشنگتن امیدی تازه برای یافتن راه‌حل دیپلماتیک ایجاد کرده است. این مذاکرات که در سایه تهدیدات نظامی و تحریم‌های اقتصادی جریان دارد، سرنوشت منطقه و جهان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
بعد از هفته‌ها گفت‌وگوهای پرتنش برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، دولت ترامپ پیشنهادی داده که ممکن است راهی برای مصالحه باز کند. آمریکا در آخر هفته گذشته طرحی ارائه داده که طبق آن، ایران می‌تواند به‌طور موقت برنامه غنی‌سازی اورانیوم خود را ادامه دهد؛ موضوعی که تاکنون گره اصلی مذاکرات و عامل بن‌بست آن بوده است.
آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، روز چهارشنبه در نخستین واکنش علنی به این گزارش‌ها، گفت: ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای بدون توان غنی‌سازی اورانیوم در بلندمدت، «بی‌فایده» است. او این پیشنهاد آمریکا را تلاشی برای مهار صنعت هسته‌ای ایران و ضربه زدن به خودکفایی کشور خواند. هنوز روشن نیست که این سخنان بخشی از جنگ لفظی متداول در روند مذاکرات است یا بیانگر موضع قطعی نظام. با این حال، نکته قابل‌توجه اینجاست که رهبر ایران دستور توقف مذاکرات با آمریکا را صادر نکرد، هرچند درباره ادامه آن‌ها هم اظهارنظری نکرد.
پیشنهاد جدید آمریکا و واکنش‌های اولیه
ترامپ همواره رهبران ایران را هدف انتقاد قرار داده و دو کشور سال‌هاست در وضعیت تقابل قرار دارند. اما تحولات ژئوپلیتیک اخیر و تمایل ترامپ برای ثبت یک توافق تاریخی، مشاورانش را به بازگشت به میز مذاکره ترغیب کرده است. شکست مذاکرات می‌تواند به یک جنگ ویرانگر در منطقه منجر شود. بنا بر اطلاعاتی که مقام‌های ایرانی و اروپایی بدون ذکر نام در اختیار رسانه‌ها گذاشته‌اند، پیشنهاد آمریکا این است که ایران به‌صورت موقت اجازه داشته باشد اورانیوم غنی‌شده تولید کند و در مقابل، ایالات متحده در ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای در ایران مشارکت کند.
قرار است کنسرسیومی متشکل از کشورهای منطقه، مدیریت تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم را بر عهده بگیرد تا سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها تأمین شود. در مرحله بعد، ایران باید تمامی فعالیت‌های غنی‌سازی را در داخل خاک خود متوقف کند تا از مزایای استفاده از این تأسیسات بین‌المللی بهره‌مند شود. در ادامه، مهم‌ترین نکاتی را که باید درباره این پیشنهاد جدید بدانید مرور می‌کنیم: پیشنهاد توافق جدید چه در بر دارد؟ این پیشنهاد تلاشی است برای ایجاد پلی میان واقعیت فعلی—که در آن ایران با شتاب به تولید اورانیوم نزدیک به درجه تسلیحاتی ادامه می‌دهد و هدف آمریکا که خواستار توقف کامل غنی‌سازی در خاک ایران است.
تحلیل دور جدید مذاکرات و چالش‌های پیش رو
جزئیات این طرح همچنان مبهم است و دو طرف بر سر بسیاری از بندهای کلیدی، اختلاف‌نظرهای جدی دارند. طبق آنچه تا کنون مطرح شده، در سال‌های اولیه اجرای توافق، زمانی که تأسیسات جدید غنی‌سازی برای تولید سوخت نیروگاه‌ها با مشارکت کشورهای عربی ساخته می‌شود، ایران احتمالاً اجازه خواهد داشت به غنی‌سازی در سطح پایین ادامه دهد. این طرح عملاً ایران را در مسیر همکاری با دیگر کشورها قرار می‌دهد؛ کشورهایی که احتمالاً شامل آمریکا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و برخی دیگر از بازیگران منطقه‌ای خواهند بود.
هنوز مشخص نیست که رهبری ایران با چنین توافقی موافقت خواهد کرد یا نه. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، سه‌شنبه اعلام کرد: «برای غنی‌سازی اورانیوم از کسی اجازه نمی‌گیریم.» با این حال، ایران درگیر بحران اقتصادی ناشی از تحریم‌های شدید آمریکاست و لغو این تحریم‌ها می‌تواند بخشی از بسته توافقی باشد. آمریکا در تلاش بوده تا از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای جلوگیری کند؛ کشوری که برخی مقام‌هایش شعار «مرگ بر آمریکا» را تکرار کرده‌اند و خواستار نابودی اسرائیل شده‌اند. دونالد ترامپ در نخستین دوره ریاست‌جمهوری‌اش، آمریکا را از توافقی خارج کرد که در دوران باراک اوباما با هدف مهار برنامه هسته‌ای ایران به دست آمده بود.
پیشنهاد جدید که به ابتکار استیو ویتکاف، نماینده ویژه ترامپ در امور خاورمیانه، تدوین شده، در بسیاری از موارد کلیدی از عبارات مبهم استفاده کرده و نشان می‌دهد که مذاکرات فشرده‌ای در پیش است؛ نکته‌ای که مقام‌های ایرانی و اروپایی هم آن را تأیید کرده‌اند. در مذاکرات پیشین چه گذشت؟ بنا بر گزارش منابع مطلع، ایران و آمریکا در پنجمین دور مذاکرات که در ۲۵ مه در رم برگزار شد، به پیشرفت محدودی دست یافتند. خواسته اصلی واشنگتن این است که تهران به‌طور کامل غنی‌سازی اورانیوم را متوقف کند و همه سانتریفیوژهایش را از کار بیندازد. در مقابل، ایران بر این موضع پافشاری کرده که از حق خود برای غنی‌سازی در سطوح پایین حقی که در پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) به رسمیت شناخته شده صرف‌نظر نخواهد کرد.
پیامدهای احتمالی و خطرات موجود
ایران در تاریخ ۱۱ مه، طی مذاکراتی در عمان، پیشنهاد تشکیل یک سرمایه‌گذاری مشترک برای غنی‌سازی هسته‌ای را مطرح کرد؛ طرحی که در آن کشورهای عربی و سرمایه‌گذاران آمریکایی نیز مشارکت داشته باشند. به گفته مقامات ایرانی، این ایده که نخستین‌بار در سال ۲۰۰۷ مطرح شده بود، از سوی عباس عراقچی به استیو ویتکاف ارائه شد. آن‌ها به دلیل حساسیت موضوع خواستار ناشناس‌ماندن شدند. حتی اگر آمریکا موفق شود جلوی دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای را بگیرد، همچنان نگرانی‌هایی جدی درباره برنامه پیشرفته موشکی ایران، حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی در منطقه و دشمنی با اسرائیل وجود دارد.
با این حال، مقام‌های ایرانی تصریح کرده‌اند که توانمندی‌های دفاعی و موشکی کشورشان موضوع این مذاکرات نبوده و نخواهد بود. چه چیزی در خطر است؟ این مذاکرات می‌تواند به‌طور بالقوه امنیت منطقه و جهان را تحت تأثیر قرار دهد؛ از یک سو با کاهش احتمال حمله اسرائیل با حمایت آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران و از سوی دیگر با جلوگیری از تولید سلاح هسته‌ای توسط تهران. توافقی احتمالی همچنین می‌تواند چشم‌انداز اقتصادی و سیاسی ایران را دگرگون کند؛ از طریق کاهش تحریم‌های آمریکا و گشودن درهای کشور به روی سرمایه‌گذاران خارجی. ایران اورانیوم را تا سطح ۶۰ درصد غنی‌سازی کرده که تنها کمی کمتر از خلوص لازم برای تولید سلاح هسته‌ای است. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران به‌اندازه مواد لازم برای ساخت حدود هفت بمب اتمی، در صورت تصمیم به تسلیحاتی‌شدن برنامه‌اش، ذخیره کرده است. با این حال، آژانس تأکید کرده که تاکنون هیچ نشانه‌ای از ساخت سلاح هسته‌ای در ایران نیافته است.
ایران هشدار داده که در صورت حمله به تأسیسات هسته‌ای‌اش، پاسخ خواهد داد و احتمال خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای سازمان ملل (NPT) را نیز مدنظر قرار داده است. در این میان، اقتصاد ایران و آینده ۹۰ میلیون نفر از شهروندانش نیز در معرض تهدید جدی قرار دارد. سال‌ها تحریم باعث ایجاد تورمی مزمن شده که سوء‌مدیریت اقتصادی و فساد ساختاری آن را تشدید کرده است. بسیاری از مردم ایران می‌گویند احساس می‌کنند در یک چرخه سقوط بی‌پایان گرفتار شده‌اند و امیدوارند توافق هسته‌ای بتواند گره‌ای از مشکلات باز کند.
چگونه به این نقطه رسیدیم؟
توافق قبلی میان ایران، آمریکا و سایر قدرت‌های جهانی، مجموعه‌ای از محدودیت‌ها را بر برنامه هسته‌ای ایران اعمال کرد. این تدابیر شامل کاهش سطح غنی‌سازی اورانیوم، انتقال ذخایر غنی‌شده به روسیه، و اجازه نصب دوربین‌های نظارتی و انجام بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود. اما دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ به‌صورت یک‌جانبه از توافق خارج شد. در پی آن، شرکت‌های اروپایی ایران را ترک کردند و بانک‌ها نیز، از ترس تحریم‌های آمریکا، همکاری خود را متوقف کردند. حدود یک سال بعد، ایران که دیگر منفعت اقتصادی‌ای در این توافق نمی‌دید، به‌تدریج از تعهداتش فاصله گرفت و سطح غنی‌سازی را تا ۶۰ درصد افزایش داد.
حال این احتمال وجود دارد که ایران همان الگو را تکرار کند. توافق دوره اوباما ابتدا به‌عنوان یک تفاهم‌نامه اصولی آغاز شد که دو سال بعد، به یک توافق نهایی تبدیل گردید. مقامات دولت ترامپ ابتدا این مدل تدریجی را رد کردند و گفتند برای رسیدن به توافق نهایی زمان زیادی نیاز است. اما حالا که دولت بهتر به پیچیدگی‌های هدف موردنظر پی برده، به‌نظر می‌رسد توافقی مقدماتی می‌تواند دست‌کم در کوتاه‌مدت، خطر حمله نظامی اسرائیل را کاهش دهد. در تهیه این گزارش، ویوین نریم، ویوین یی، استیون ارلنگر، لارا جیکس و لیلی نیکونژاد مشارکت داشته‌اند. تصحیحیه (۲۶ آوریل ۲۰۲۵): نسخه پیشین این مقاله زمان فاصله‌گرفتن ایران از تعهدات توافق هسته‌ای را به‌اشتباه گزارش کرده بود. این اقدام حدود یک سال پس از خروج رئیس‌جمهور ترامپ از توافق در سال ۲۰۱۸ صورت گرفت، نه یک سال پس از امضای توافق.
