سرویس خبری ایران من: بحران‌های انرژی و تعطیلات اجباری همواره تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد کشورها داشته‌اند. ایران امروز با چالشی مشابه آنچه در دهه ۱۹۷۰ کشورهای توسعه‌یافته را درگیر کرد، مواجه است. این گزارش به بررسی پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی تعطیلات اجباری در ایران می‌پردازد.
تجربه تاریخی و وضعیت کنونی ایران
به گزارش ایران من، نتیجه فاجعه‌بار بود: تولید صنعتی ۲۰درصد افت کرد، بیکاری به ۴درصد رسید، رشد اقتصادی در سال ۱۹۷۴ به زیر ۲درصد سقوط کرد و تورم به ۱۶درصد جهش یافت. اعتماد مردم به دولت فرو ریخت و سرمایه اجتماعی آسیب دید. این تجربه نشان داد که تعطیلات اجباری ناشی از بحران انرژی، حتی در اقتصادهای پیشرفته، می‌تواند تولید، اشتغال و ثبات اجتماعی را به خطر بیندازد. ایران امروز با چالشی مشابه دست به گریبان است.
تأثیرات بر تولید و صادرات
تعطیلات اجباری که به دلایل کمبود گاز، ناترازی برق، آلودگی هوا و تنش‌های ژئوپلیتیکی به ادارات، مدارس و کارخانه‌ها تحمیل شده است، فراتر از یک وقفه ساده، به اقتصاد کشور ضربه زده و تولید ناخالص داخلی ایران را به شدت تحت‌تاثیر قرار داده است. برآوردهای مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی نشان می‌دهد هر روز تعطیلی سراسری، ۷,۰۰۰ میلیارد تومان (حدود ۱۰۰ میلیون دلار) به اقتصاد زیان می‌رساند. در تابستان امسال، تعطیلی‌های متعدد در ۲۳ استان به دلیل کمبود برق، تولید در صنایع کلیدی مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی را تا ۳۰درصد کاهش داد. برای نمونه، تولید فولاد در کارخانه‌هایی مثل فولاد مبارکه و ذوب‌آهن اصفهان ۲۵درصد افت کرد؛ یعنی ۱.۵ میلیون تن کاهش تولید در یک ماه. در بخش پتروشیمی، توقف فعالیت واحدهای تولیدی در زمستان گذشته و تابستان امسال، تولید متانول را حدود ۲۰درصد و اوره را ۱۵درصد کاهش داد. این افت تولید، صادرات غیرنفتی را که ۴۵درصد کل صادرات ایران را تشکیل می‌دهد، ۱۲درصد کم کرد و باعث کاهش درآمد ارزی کشور در حدود ۵ میلیارد دلار شد. این زیان در شرایط تحریم، که دسترسی به ارز خارجی را دشوار کرده، اقتصاد را شکننده‌تر کرده است.
تجارت داخلی نیز از این تعطیلات آسیب دیده است. کمبود گاز و برق، کارخانه‌ها را به استفاده از سوخت‌های گرانقیمت مانند مازوت واداشته که هزینه‌های تولید را تا ۳۵درصد افزایش داده است. در زمستان، کارخانه‌های سیمان تولید خود را ۴۰درصد کاهش دادند که قیمت سیمان را ۲۰درصد بالا برد و پروژه‌های عمرانی را تا ۳۰درصد به تاخیر انداخت. توقف تولید در صنایع بالادستی مانند پتروشیمی، تامین مواد اولیه برای صنایع پایین‌دستی مثل پلاستیک را مختل کرد و تولید این بخش‌ها را ۱۵درصد کاهش داد. این اختلال‌ها، با بالا بردن هزینه‌ها، تورم را به حدود ۴۵درصد رسانده و چرخه اقتصادی را کند کرد.
در حوزه تجارت خارجی، تعطیلات توانایی ایران برای انجام تعهدات صادراتی را تضعیف کرده است. ناتوانی در تامین گاز صادراتی تعهد شده به کشورهایی مثل ترکیه و عراق، صادرات گاز را ۳۰درصد کاهش داد و ۲میلیارد دلار از درآمد ارزی کشور کاست. در بخش پتروشیمی، توقف واحدهایی مانند پتروشیمی بندر امام، صادرات را ۱۲درصد کاهش داد، یعنی ۳.۵میلیارد دلار زیان ارزی. این کاهش درآمد، ارزش ریال را ۱۰درصد در برابر دلار تضعیف کرد و فشار بر تراز پرداخت‌ها را بیشتر کرد. ضعف در دیپلماسی انرژی نیز ایران را از بازارهای منطقه‌ای عقب رانده و فرصت‌ها را به رقبایی مثل قطر واگذار کرده است.
پیامدهای اجتماعی و آموزشی
اشتغال و معیشت خانوارها نیز ضربه خورده است. حدود ۱۵ میلیون نفر، یعنی ۶۰درصد نیروی کار ایران، در بخش غیررسمی مشغولند. در ۱۰ ماه گذشته، تعطیلی‌ها درآمد کارگران روزمزد در بخش‌هایی مثل ساخت‌وساز را تا ۴۰درصد کاهش داد. در بخش ساخت‌وساز، که ۱۲درصد اشتغال کشور را تامین می‌کند، فعالیت پروژه‌ها ۳۰درصد افت کرد و ۵۰۰,۰۰۰ کارگر روزمزد درآمدشان کم شد. بنگاه‌های کوچک و متوسط، که ۸۰درصد اشتغال ایران را تشکیل می‌دهند، با کاهش ۲۵درصدی فعالیت، ۱,۲میلیون نفر را به بیکاری موقت کشاندند. این وضعیت، تقاضای مصرفی خانوارها را ۱۵درصد کاهش داد و رشد اقتصادی را به زیر یک درصد در سال ۱۴۰۴ می‌رساند.
آموزش و سرمایه انسانی نیز قربانی این تعطیلات شده‌اند. در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، مدارس در شهرهایی مثل تهران و اصفهان بیش از ۴۵ روز تعطیلی اجباری داشتند. زیرساخت‌های ضعیف آموزش آنلاین و قطعی روزانه ۴ ساعته برق و اینترنت، یادگیری غیرحضوری را بی‌اثر کرد. عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان شهری ۲۰درصد افت کرد و بهره‌وری آموزشی دانشگاه‌ها ۱۵درصد کاهش یافت. این وضعیت، سرخوردگی دانشجویان را افزایش داده و مهاجرت نخبگان را شدت بخشیده است؛ در سال ۱۴۰۳، حدود ۸۰,۰۰۰ متخصص و دانشجو (۴درصد نیروی کار متخصص) از ایران مهاجرت کردند که توسعه بلندمدت را به خطر می‌اندازد. آلودگی هوا، ناشی از استفاده از مازوت، هزینه‌های سنگینی تحمیل کرده است. گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست نشان می‌دهد آلودگی هوا در سال ۱۴۰۳، ۲۶,۰۰۰ مرگ زودرس و ۱۱.۵ میلیارد دلار زیان اقتصادی به دنبال داشت، شامل ۵ میلیارد دلار هزینه‌های درمانی و ۴ میلیارد دلار کاهش بهره‌وری. تعطیلی‌های ناشی از آلودگی، مانند آنچه در تهران رخ داد، فعالیت اقتصادی را ۱۰درصد کاهش داد و روزانه ۱,۵۰۰ میلیارد تومان زیان به بار آورد.
راه‌حل‌ها و پیشنهادات
اعتماد عمومی نیز آسیب دیده است. بررسی شبکه‌های اجتماعی در سال ۱۴۰۴ نشان می‌دهد ۷۰درصد پست‌ها نارضایتی از مدیریت بحران را منعکس می‌کنند که سرمایه اجتماعی را ۲۰درصد کاهش داده است. این بی‌اعتمادی، جذب سرمایه‌گذاری را دشوار کرده و اثرات تحریم‌ها را شدیدتر کرده است. ریشه این بحران در ناترازی انرژی (کسری ۳۰۰ میلیون مترمکعبی گاز و ۱۸,۰۰۰ مگاواتی برق)، مصرف غیربهینه به دلیل یارانه‌های سنگین، کاهش ۳۰درصدی بارندگی‌ها و ضعف دیپلماسی انرژی است. برای برون‌رفت، باید زیرساخت‌های انرژی با سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیارد دلاری نوسازی شوند، ۶۰,۰۰۰ مگاوات انرژی خورشیدی توسعه یابد، یارانه‌های سوخت اصلاح شوند، دیپلماسی انرژی تقویت شود و تعطیلات برنامه‌ریزی‌شده مدیریت شوند. بدون این اقدامات، تعطیلات اجباری اقتصاد را فلج و آینده توسعه ایران را تهدید می‌کنند.
