سرویس خبری ایران من: در شرایط حساس کنونی منطقه خاورمیانه، موضوع سامانه‌های پدافند هوایی ایران و آمادگی این کشور در برابر تهدیدات احتمالی، اهمیت ویژه‌ای یافته است. این گزارش به بررسی وضعیت فعلی پدافندهای هوایی ایران، تأثیرات حملات اخیر اسرائیل، و سناریوهای احتمالی درگیری آینده می‌پردازد.
تقویت سامانه‌های پدافند هوایی ایران
ایران در حال تقویت سامانه‌های پدافند هوایی خود است؛ هم‌زمان، نیروهای نظامی کشور برای سناریوی احتمالی حمله اسرائیل یا آمریکا به تأسیسات هسته‌ای آماده می‌شوند، در صورتی که مذاکرات مربوط به برنامه غنی‌سازی ایران به نتیجه نرسد.
در حملات هوایی اسرائیل در ماه‌های اکتبر و آوریل ۲۰۲۴، بسیاری از سامانه‌های پیشرفته موشکی زمین به هوا و رادارهای ایران، از جمله سامانه‌های دوربرد اس-۳۰۰ ساخت روسیه، منهدم یا دچار آسیب شدند.
این حملات، در کنار عملیات موفق اسرائیل علیه گروه‌های نیابتی ایران مانند حزب‌الله لبنان و حوثی‌های یمن، این تصور را به‌وجود آورده که ایران در یکی از آسیب‌پذیرترین موقعیت‌های دفاعی هوایی خود در دهه‌های اخیر قرار گرفته است.
با این حال، کارشناسان می‌گویند بخش قابل توجهی از توان دفاع هوایی ایران همچنان پابرجاست و برخی تجهیزات نیز ظاهراً طی ماه‌های گذشته بازسازی شده‌اند.
ارزیابی خسارات و بازسازی تجهیزات
ارزیابی‌های اطلاعاتی غرب و تصاویر ماهواره‌ای که توسط تحلیلگران دفاعی بررسی شده، نشان می‌دهد ایران پس از آن حملات، چندین پرتابگر موشک زمین به هوا، از جمله سامانه‌های اس-۳۰۰، را در نزدیکی تأسیسات هسته‌ای حساس مانند نطنز و فردو مستقر کرده است.
برخی از این تجهیزات حتی در انظار عمومی به نمایش درآمده‌اند. در مراسم «روز ارتش» که ماه گذشته در تهران برگزار شد، پرتابگرهای اس-۳۰۰ و کامیون‌های رادار در رژه نظامی حضور داشتند.
یک واحد اس-۳۰۰ نیز در رزمایش نظامی ماه فوریه شرکت داشت که طی آن، موشک زمین به هوا با استفاده از یک رادار ساخت ایران شلیک شد. به گفته نیکول گراژوسکی از بنیاد کارنگی در واشنگتن، احتمالاً علت استفاده از رادار ایرانی، غیرقابل استفاده بودن رادار اصلی سامانه بوده است.
گراژوسکی می‌گوید: «ایران بی‌تردید تلاش دارد این تصور را که پدافندهای پیشرفته‌اش نابود شده‌اند، از بین ببرد.»
سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، نیز در همین ماه از آمادگی نظامی کشور ابراز رضایت کرد.
او گفت: «شاهد جهش قابل‌توجهی در توان و آمادگی پدافند هوایی کشور هستیم» و از «افزایش چندبرابری سرمایه‌گذاری‌ها» در این حوزه خبر داد.
باقری هشدار داد: «دشمنان ملت ایران باید بدانند که هرگونه تعرض به حریم هوایی کشور، با پاسخ سخت و خسارت‌بار روبه‌رو خواهد شد.»
اگرچه مذاکرات میان تهران و واشنگتن درباره آینده برنامه هسته‌ای ایران ادامه دارد، اما دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا که پیش‌تر از توافق برجام خارج شده بود، تهدید کرده در صورت شکست گفت‌وگوها، به جمهوری اسلامی حمله خواهد کرد.
آمریکا خواستار توقف برنامه غنی‌سازی اورانیوم در ایران شده و می‌گوید این اقدام برای جلوگیری از دستیابی تهران به سلاح هسته‌ای ضروری است. در مقابل، ایران تأکید دارد که حق دارد برای اهداف غیرنظامی، برنامه غنی‌سازی خود را ادامه دهد.
در ماه آوریل، آمریکا شش فروند بمب‌افکن بی-۲ را که بزرگ‌ترین استقرار این نوع هواپیما تاکنون به‌شمار می‌رود — به پایگاه دیگو گارسیا در اقیانوس هند اعزام کرد. این پایگاه به‌عنوان یکی از محتمل‌ترین نقاط آغاز حمله احتمالی به ایران در نظر گرفته می‌شود.
سناریوهای احتمالی حمله و قابلیت‌های تهاجمی
اسرائیل که پیش‌تر نشان داده توان عبور از سامانه‌های پدافند هوایی ایران را دارد، اکنون فشار بر آمریکا را برای حمایت از حمله نظامی علیه تهران افزایش داده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر اسرائیل احساس کند ترامپ در حال پذیرش توافقی ضعیف است، ممکن است بدون هماهنگی با واشنگتن دست به اقدام نظامی بزند.
در حملات سال گذشته، اسرائیل مواضع راداری و موشکی ایران را با موشک‌های بالستیکی هدف گرفت؛ موشک‌هایی که از فاصله‌ای دورتر از حداکثر برد ۲۰۰ کیلومتری سامانه اس-۳۰۰ پرتاب شدند. قطعات تقویت‌کننده این موشک‌ها که توسط شرکت رافائل اسرائیل تولید شده بودند، بعدها در کویر عراق، صدها کیلومتر دورتر، کشف شدند.
میزان اثربخشی این حملات همچنان موضوع بحث و اختلاف‌نظر است.
تصاویر ماهواره‌ای منابع آزاد فقط تعداد محدودی اصابت دقیق را نشان می‌دهند. برای مثال، در یکی از این تصاویر، اصابت به کامیون رادار اس-۳۰۰ در پایگاه هوایی نزدیک اصفهان پس از حمله آوریل ۲۰۲۴ دیده می‌شود. با این حال، تصاویر ماهواره‌ای بعد از حملات اکتبر، بسیاری از سایت‌های سامانه اس-۳۰۰ را خالی نشان می‌دادند؛ اما مشخص نیست که موشک‌ها نابود شده‌اند یا صرفاً جابه‌جا شده‌اند.
سام لیر، پژوهشگر وابسته به مرکز مطالعات عدم اشاعه جیمز مارتین، می‌گوید: «شواهد محکمی در این زمینه وجود ندارد.»
با این وجود، نشانه‌های واضحی از آسیب‌پذیری ایران وجود دارد. بر اساس اطلاعات غربی، تهران نیز اذعان دارد که سامانه‌های پدافند هوایی‌اش در سال گذشته عملکرد ضعیفی داشته‌اند. به همین دلیل، اقدام به جابه‌جایی و متنوع‌سازی پرتابگرها و رادارها کرده است؛ موضوعی که به گفته دو منبع مطلع از این گزارش‌ها تأیید شده است.
سام لیر و دو همکارش اخیراً بخشی از یک ویدیوی تبلیغاتی ایرانی را تحلیل کرده‌اند که به‌طور ناخواسته، تصویری از داخل مرکز فرماندهی پدافند هوایی ایران را نمایش می‌داد. تحلیل دقیق آن‌ها نشان می‌دهد ساختار دفاعی ایران پراکنده و غیرمتمرکز است.
با این حال، حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران به‌مراتب دشوارتر خواهد بود. این تأسیسات در پناهگاه‌های عمیق و مستحکم زیرزمینی ساخته شده‌اند، مانند سایت نطنز که در دل کوه قرار دارد — حمله به چنین اهدافی با آنچه اسرائیل در سال گذشته انجام داد، قابل مقایسه نیست.
در صورت دخالت نظامی آمریکا، بمب‌افکن‌های بی-۲ مستقر در دیگو گارسیا احتمالاً از بمب‌های فوق‌سنگین ۳۰ هزار پوندی جی‌بی‌یو-۵۷ استفاده خواهند کرد؛ بمب‌هایی که برای انهدام پناهگاه‌های مستحکم طراحی شده‌اند. این پیش‌بینی بر پایه پژوهشی است که در ماه مارس توسط آکادمی سلطنتی خدمات متحد بریتانیا منتشر شده است.
اما اگر اسرائیل به‌تنهایی وارد عمل شود با توجه به نداشتن بمب‌افکن‌های سنگین و توان انتقال این نوع مهمات — گزینه‌های محدودی پیش رویش خواهد بود.
به گفته راسی، اسرائیل احتمالاً از جنگنده‌های رادارگریز اف-۳۵ مجهز به بمب‌های دقیق ۲ هزار پوندی بی‌ال‌یو-۱۰۹ یا بمب‌افکن‌های اف-۱۵ با بمب‌های ۴ هزار پوندی جی‌بی‌یو-۲۸ استفاده خواهد کرد؛ تسلیحاتی که برای نفوذ به پناهگاه‌های مستحکم نیاز به چندین اصابت به یک نقطه دارند.
چنین حملاتی ممکن است نیازمند چندین نوبت پرواز و همچنین استفاده از هواپیماهای سوخت‌رسان در میانه مسیر باشند؛ هواپیماهایی که خود ممکن است در تیررس موشک‌های زمین به هوای دوربرد یا پهپادهای رهگیر قرار بگیرند. اسرائیل از تابستان گذشته تاکنون، دست‌کم ۹ بار اهدافی در یمن را از فاصله‌ای مشابه با فاصله ایران هدف قرار داده است.
تحلیل قابلیت‌های دفاعی ایران
این جنگنده‌ها همچنین وارد محدوده پوشش سامانه‌های پدافندی متنوع ایران خواهند شد؛ از موشک‌های کوتاه‌برد و میان‌برد گرفته تا پهپادهایی که در لایه‌های دفاعی ایران مستقر شده‌اند. با آغاز حملات هوایی، مشخص کردن اینکه چه تعداد از این سامانه‌ها پیش‌تر نابود شده‌اند، کار دشواری خواهد بود.
ایران علاوه بر سامانه‌های کوتاه‌بردی مانند تور-ام۱ ساخت روسیه، موشک‌های بومی میان‌برد خرداد-۱۵ و سامانه‌های دوربرد باور-۳۷۳ را نیز در زرادخانه خود دارد. به گفته فابین هینز، پژوهشگر مؤسسه مطالعات استراتژیک در بریتانیا، توسعه این سامانه‌ها واکنشی به ناکامی روسیه در تحویل به‌موقع تجهیزات و امتناع آن از فروش سامانه‌های پیشرفته‌تری مثل اس-۴۰۰ بوده است.
هینز می‌گوید: «ایران تلاش دارد با این برنامه، تجربه موفق خود در توسعه موشک‌های بالستیک را تکرار کند.»
جان آلترمن، رئیس بخش امنیت جهانی و ژئواستراتژی در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی واشنگتن، می‌گوید: «عبور از این پدافندها برای اسرائیل ساده نخواهد بود؛ اما آیا این مأموریت خارج از توان آن‌هاست؟ نه. اسرائیلی‌ها سال‌هاست برای چنین سناریویی تمرین می‌کنند.»
ایران هم بی‌کار نبوده است. سرکوب سامانه‌های پدافند هوایی ایران، پیش از بمباران سایت‌های هسته‌ای، به گفته کارشناسان می‌تواند ساعت‌ها یا حتی روزها طول بکشد. این نبرد، نیروهای هوایی مهاجم را در مقابل اپراتورهای پدافند زمینی قرار می‌دهد و نیازمند استفاده هم‌زمان از جنگنده‌ها، موشک‌های کروز، هواپیماهای جنگ الکترونیک و موشک‌های ضد رادار خواهد بود.
رابرت تولاست، پژوهشگر اندیشکده راسی در بریتانیا، می‌گوید: «اسرائیل تقریباً به تسلط کامل هوایی بر ایران رسیده، اما حمله‌ای از این جنس نیازمند موج‌های متعدد حمله طی چندین ساعت است. خستگی خدمه در این شرایط یک عامل تعیین‌کننده خواهد بود. هرچه مدت پرواز بر فراز ایران طولانی‌تر شود، احتمال بروز خطا بیشتر می‌شود.»
او اضافه می‌کند که رادارهای ایران، به‌ویژه در برابر موشک‌های ضدتشعشع آسیب‌پذیر هستند و برای بقا ممکن است خاموش شوند. همچنین احتمال دارد این رادارها هدف عملیات جنگ الکترونیک اسرائیل قرار بگیرند. با این حال، حتی اگر بیشتر سامانه‌های پیشرفته ایران از کار بیفتند، برخی از آن‌ها ممکن است همچنان موفق به شلیک شوند.
«در چنین نبرد هوایی سنگینی، این احتمال وجود دارد که یکی از خلبانان اسرائیلی، سر از تلویزیون ایران درآورد.»
حتی سامانه‌های قدیمی‌تر و کم‌پیشرفته‌تر ایران نیز ممکن است مؤثر باشند. به‌عنوان مثال، در سال ۲۰۱۸ سوریه موفق شد با یک موشک اس-۲۰۰ — سامانه‌ای ساخت شوروی که در اواخر دهه ۱۹۶۰ وارد خدمت شد — یک جنگنده اف-۱۶ اسرائیل را سرنگون کند. این هواپیما در شمال اسرائیل سقوط کرد و هر دو خلبان آن نجات یافتند.
یوری لیامین، کارشناس برجسته پدافند هوایی در مرکز تحلیل استراتژی‌ها و فناوری‌های مسکو و یکی از متخصصان برجسته جهان در زمینه سامانه‌های پدافند هوایی روسی، می‌گوید نتیجه این حمله از پیش تعیین‌شده نیست.
او توضیح می‌دهد: «در حالی که تمرکز زیادی روی سامانه‌های اس-۳۰۰ وجود دارد، ایران تلاش زیادی کرده تا سامانه‌هایی توسعه دهد که هم متحرک باشند و هم مدرن — سامانه‌هایی که بتوانند به‌سرعت موقعیت خود را تغییر دهند، در پناهگاه‌ها پنهان شوند، و در برابر حملات دوربرد با موشک‌های نقطه‌زن کمتر آسیب‌پذیر باشند.»
لیامین در پایان می‌گوید: «نتیجه این درگیری بستگی دارد به اینکه مهاجمان چقدر هماهنگ عمل کنند و مدافعان چقدر بتوانند همکاری مؤثر داشته باشند. در نهایت، تیمی که بهتر عمل کند، پیروز خواهد شد.»
